Nowości z literatury faktu

Jedną z patronek roku 2025 jest Maria Pawlikowska-Jasnorzewska.
Co wiemy o ezoterycznym życiu artystki totalnej, ikony dwudziestolecia międzywojennego? Lilka, jedna z ukochanych córek Wojciecha Kossaka. Autorka wierszy inspirujących do dziś kolejne pokolenia twórców. Pierwsza poetka i pisarka krakowskiego rodu wymykająca się twardej męskiej krytyce. Malarka i rysowniczka.
Jaka była naprawdę Maria Pawlikowska-Jasnorzewska?
Joginka, zielarka, kobieta pełna magnetyzmu, zauroczona czarnoksięstwem, astrologią i telepatią. Cieleśnie niedoskonała, lecz pragnąca doskonałości. Kochającą się łakomie tak z mężczyznami, jak również z sukcesem. Tuwim nazywał ją czarownicą. Lechoń – rusałką. Witkacy malował i doradzał jej. Kim była ta skryta w futrach i tiulach artystka, okrzyknięta przez Tadeusza Boya-Żeleńskiego mianem „polskiej Safony”?
Małgorzata Czyńska tworzy wielobarwną opowieść biograficzną o życiu Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Przeprowadza przez historię miłości o wielu twarzach, kolejnych mężów, poezji, teatru, rysunku. Książka zawiera również niepublikowane dotąd zdjęcia i prace malarskie poetki. To świadectwo wieloetapowej przemiany z dziewczynki w zalotnicę, a w końcu w ikoniczną artystkę – jedną z najczęściej tłumaczonych i do dziś czytanych polskich poetek.
Zgiełk serca. Opowieść o Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Małgorzata Czyńska

Tajemnice pałacu prezydenckiego, Dominika Długosz
Pałac prezydencki jest jak dwór, żyje swoim własnym życiem, oderwanym od zewnętrznej rzeczywistości. W pałacu dzieją się rzeczy ludzkie, nie tylko urzędowe.
W czasie rozmów z kolejnymi urzędnikami, ministrami, politykami i oficerami BOR autorka usłyszała kilka bardzo mocnych obyczajowych historii, które przedstawione są w tej książce.

Biegnij, mała, biegnij, Anna Goc
To kameralne reportaże o intymnych tragediach, zmaganiach z systemem i doświadczeniach nie do zapomnienia. Także o walce o godność i przyszłości, która jest do wygrania. Anna Goc, laureatka Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego pisze o kobietach. Nie są to historie z pierwszych stron gazet, raczej takie, w których wiele z nas może odnaleźć echa własnych. Reporterka wybrała swoje reportaże z lat 2013–2023 publikowane w „Tygodniku Powszechnym” i dopisała nowe.

Anglia. Czas na herbatę, Marta Dziok-Kaczyńska
Położona na wyspie Anglia zawsze stanowiła wyzwanie dla najeźdźców i schronienie dla migrantów. Przez wieki przewodziła największemu imperium świata, co widać w klasowym podziale społeczeństwa oraz popularności monarchii. I choć przez pozostałe narody brytyjskie bywa nazywana czarną owcą Zjednoczonego Królestwa, to ona dała światu Jane Austen, Sherlocka Holmesa oraz Jamesa Bonda. Bez Anglików nie znalibyśmy sztuki narzekania, pubów, five o’clock czy fish and chips.
To opowieść o współczesnej wielokulturowej Anglii, kraju, gdzie najliczniejszą mniejszością są Polacy, ochrona zdrowia działa całkiem sprawnie, a pub staje się miejscem łączącym społeczeństwo, które nadal próbuje odnaleźć się po brexicie. Jednocześnie to wyprawa przez wieki burzliwej historii, urokliwe zakątki i wrzosowiska aż do centrum angielskości – Londynu.

Pierwsza dama, Jolanta Kwaśniewska w rozmowie z Emilią Padoł
Jolanta Kwaśniewska po raz pierwszy w tak osobistej rozmowie. To ona przed trzema dekadami stworzyła w Polsce urząd pierwszej damy i to ona do dzisiaj wygrywa we wszelkich sondażach oceniających działalność żon prezydentów. W szczerym, emocjonalnym, pełnym znakomitych anegdot, a także bardzo poruszających wspomnień wywiadzie opowiada o dzieciństwie i studiach w Trójmieście, trudnych początkach w Warszawie, wyczekiwanym macierzyństwie, zakładaniu własnej firmy, brutalnej kampanii prezydenckiej w latach 90. i przeprowadzce do Pałacu Prezydenckiego. Jak się urządza gabinet pierwszej damy? Jak staje się głosem kobiet, dzieci i osób z niepełnosprawnościami? Jak kompletuje odpowiednią garderobę? Jak – na przekór sceptykom – odnosi się wielki międzynarodowy sukces? „Pierwsza dama” prowadzi za kulisy zdarzeń na najwyższym państwowym i zagranicznym szczeblu, pokazuje blaski, ale i cienie roli aktywnej pierwszej damy. Wreszcie opowiada o tym, jak wygląda życie „po Pałacu”. A bywa, że jest to życie na podsłuchu.

Jolanta Kwaśniewska zdradza też przepis na małżeńską harmonię, rodzinne szczęście, no i wspaniałą zupę, która zawsze dodaje jej sił.

Zbiorowe złudzenia. O konformizmie, współodpowiedzialności i naukowych przyczynach naszych błędnych decyzji, Todd Rose
Zbiorowe złudzenia to społeczne kłamstwa. Dochodzi do nich w sytuacji, gdy przeważająca część członków grupy w głębi serca odrzuca daną opinię, ale publicznie zgadza się z nią, ponieważ błędnie zakłada, że większość pozostałych ją akceptuje. Gdy jednostki dostosowują się do tego, czego ich zdaniem chce grupa, mogą w konsekwencji robić coś, czego nie chce nikt. Żyjemy dziś w świecie zbiorowych złudzeń. Nasze naturalne tendencje do utożsamiania się z grupą sprawiają, że trudno nam uniknąć społecznych pułapek. W ostatnich latach do przyczyn powstawania zbiorowych złudzeń dołączyły fake news i internetowe boty. W czasach przed powstaniem technologii cyfrowych marginalnym ideom było stosunkowo trudno zdobyć popularność, ponieważ ich zwolennicy musieli przekonywać innych o ich wartości. Dziś wystarczy mieć konto w mediach społecznościowych.

Mnie też zabrakło sił. O kryzysie, psychoterapii i odzyskaniu siebie, Katarzyna Glinka, Urszula Struzikowska-Marynicz
Książka dla „siłaczek” – kobiet, które biorą na siebie za dużo, a potem cierpią.
Katarzyna Glinka opowiada, jak dzięki terapii wyszła z kryzysu, a Urszula Struzikowska-Marynicz pokazuje praktyczne sposoby na zmianę swojego sposobu myślenia.

Pamiętnik z getta w Krakowie, Halina Nelken
Przejmujące, znakomicie napisane i bezcenne świadectwo z miejsca zawieszonego między życiem a śmiercią. Halina Nelken w momencie utworzenia w Krakowie żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej miała siedemnaście lat. W pamiętniku zapisała historię getta i jego mieszkańców oraz swoje przeżycia z czasów wojny. Jej książka to jeden z nielicznych tekstów opisujących Zagładę krakowskich Żydów, bezcenne świadectwo epoki. Absolutnie szczerą i momentami naiwną narrację młodej dziewczyny uzupełniają zwięzłe uwagi dopisane przez autorkę w latach osiemdziesiątych w Cambridge w Stanach Zjednoczonych.
Pamiętnik Haliny Nelken wzbogaca literaturę pamiętnikarską z okresu okupacji o rzadkiej jakości dokument, pozwalający czytelnikowi lepiej zrozumieć psychiczną sytuację człowieka postawionego w ekstremalnej sytuacji, zawieszonego między życiem a śmiercią. A jednocześnie jest świadectwem napisanym świetnym językiem, przejmującym, przejrzystym i wzruszającym.

Jak być dobrym rodzicem? Książka o rodzicielstwie w czasach social mediów, opresyjnych szkół i samotności, Małgorzata Gołota
To książka dla tych, którzy wychowują dzieci we współczesnej Polsce. Dla pokolenia matek i ojców, którzy mają szansę stać się pierwszą naprawdę świadomą generacją rodziców.
I chcą wychować szczęśliwe dzieci.

Zbrodnia w Kobierzynie, Jarosław Molenda
Zagłada pacjentów szpitali psychiatrycznych była jedną z pierwszych akcji eksterminacyjnych dokonanych przez nazistów na ziemiach polskich. Niemcy wykorzystali potem zdobyte doświadczenie na chorych umysłowo, gdy zaczęli zabijać ludzi na masową skalę. To, co wydarzyło się w podkrakowskim Kobierzynie, określano z kolei mianem „dzikiej eutanazji”, bo część po prostu wcześniej zagłodzono na śmierć, a pozostałych wywieziono 23. czerwca 1942 roku do Auschwitz na zagazowanie lub zabito śmiertelnymi zastrzykami.

Co myślą i czują zwierzęta, Carl Safina
Carl Safina zabiera czytelników w podróż do Parku Narodowego Amboseli w Kenii, Parku Narodowego Yellowstone, w końcu do wód północno-zachodniego Pacyfiku.
Ta książka zapewnia potężny, fascynujący i pouczający wgląd w wyjątkowe osobowości zwierząt, opisując je poprzez niezwykłe historie o zwierzęcej radości, smutku, zazdrości, złości, żałobie i miłości.

Sardynia. Podróż w czasie, Jeff Biggers
Sardynię trudno porównać z jakimkolwiek innym regionem Włoch. W 2017 roku zamieszkał tam amerykański historyk i pisarz Jeff Biggers. Jego przygoda z wyspą zaczęła się od portowego miasta Alghero. Biggers przybył z bagażem stereotypów, lecz w miarę upływu czasu poznał nie tylko upodobanie mieszkańców do jazdy zderzak w zderzak i smak gorzkiego miodu z drzewa truskawkowego. Obserwował kioskarza zatopionego w lekturze opasłego tomu o dziejach Sardynii, wysłuchiwał zażartych sporów historycznych, przyglądał się, jak mieszkańcy bronią tutejszych plaż przed deweloperami – i czuł rosnącą fascynację. A przede wszystkim zaczął odkrywać monumentalną przeszłość wyspy, związaną z cywilizacją nuragijską, która odegrała ważną rolę w basenie Morza Śródziemnego.

Historie afgańskie, Åsne Seierstad
Seierstad przedstawia troje bohaterów, których życie zostało ukształtowane przez upadek i powstanie talibów: Dżamilę, Baszira i Arianę, a także ich rodziny, przyjaciół, wrogów i współbojowników. Dżamila jest działaczką na rzecz praw kobiet, Baszir – talibskim dowódcą, a Ariana studentką prawa, której do skończenia studiów pozostał jeden semestr, gdy talibowie doszli do władzy. Dzięki ich historiom zaczynamy pojmować, co doprowadziło do przejęcia władzy przez talibów w 2021 roku, jak potoczył się pierwszy rok ich rządów i jak może wyglądać najbliższa przyszłość Afganistanu.

Niespokojne pokolenie. Jak wielkie przeprogramowanie dzieciństwa wywołało epidemię chorób psychicznych, Jonathan Haidt
Pokolenie Z stało się pierwszym pokoleniem w historii, które dorastało z urządzeniem w kieszeni odwracającym uwagę od otoczenia, a wciągającym do alternatywnego wszechświata, który był ekscytujący, uzależniający, niestabilny i – jak się okazało – niewłaściwy dla dzieci i młodzieży.

Od początku drugiej dekady XXI wieku obserwujemy gwałtowne pogorszenie stanu zdrowia psychicznego wśród nastolatków. Rosną wskaźniki dotyczące depresji, stanów lękowych, samookaleczeń i samobójstw. Dzieci coraz częściej cierpią na bezsenność, brak koncentracji, wszelkiego rodzaju uzależnienia, samotność i perfekcjonizm. Psycholog społeczny Jonathan Haidt stara się znaleźć przyczynę epidemii chorób psychicznych, która dotknęła pokolenie Z. 

Dobra energia. Popraw swój metabolizm i żyj długo w zdrowiu, dr Casey Means, Calley Means
Książka oferuje czterotygodniowy plan poprawy zdrowia metabolicznego, obejmujący odżywianie, sen, rytm dobowy, aktywność fizyczną oraz ekspozycję na różne temperatury. Celem jest zoptymalizowanie produkcji energii w komórkach, co ma prowadzić do poprawy samopoczucia i zapobiegania chorobom.

Oman. W deszczu na pustyni, Marta Knasiecka
Marta Knasiecka odkrywa sekrety swojego ulubionego kierunku. Jej Oman zachwyca nie tylko cudami przyrody, ale również fascynuje kontrastami. Tłumaczy, jak kraj będący w ruinie po latach niestabilnych i chaotycznych rządów stał się liderem regionu pod względem gospodarczym i turystycznym. Opowiada, jak żyją na co dzień omańskie kobiety, które pod abajami skrywają luksusową bieliznę i wysokie szpilki, oraz skąd w omańskich mężczyznach zamiłowanie do eleganckiej diszdaszy.

Wszystko mam bardziej. Życie w spektrum autyzmu, Jacek Hołub
O tym, dlaczego dorośli decydują się na diagnozę, dlaczego autyzm to nie zawsze supermoce, o codzienności i relacjach Jacek Hołub rozmawia nie tylko z psychologami, ale przede wszystkim z osobami, które o tym, że są w spektrum autyzmu, dowiedziały się już w dorosłym życiu. Bohaterowie reportażu opowiadają o swoich trudnościach w relacjach społecznych, nadwrażliwościach sensorycznych i potrzebach, ale także o związkach, mocnych stronach i pasjach oraz o tym, co daje im ukojenie i szczęście. Autor konfrontuje mity i stereotypy narosłe wokół autyzmu, opisując zmieniające się wciąż postrzeganie neuroróżnorodności.

Naziści po wojnie. Kariery ludzi Hitlera, Danny Orbach
Po wojnie to naziści budowali potęgi światowych agencji wywiadu: CIA, KGB, a nawet Mosadu. Ich okrutne metody przesłuchań są stosowane do dziś. Przez lata pozostawali bezkarni, a niektórych nie osądzono nigdy.
Jak umiejętności zdobyte w III Rzeszy wykorzystywali po wojnie wysoko postawieni naziści?
I dlaczego tak wielu z nich nie zostało ukaranych? Historyk Danny Orbach wnikliwie analizuje nieznane dotąd dokumenty tajnych służb, w tym Mosadu, i ukazuje ogrom nazistowskich wpływów, których ślady są widoczne do dziś.

Powrót fatum, Tomasz Stawiszyński
Tomasz Stawiszyński w swojej najnowszej książce skupia się na zagadnieniu losu i pokazuje, jak współcześnie się z nim mierzymy. Biorąc na warsztat obrazy świata ukształtowane przez racjonalizm, chrześcijaństwo i ezoterykę, zastanawia się, czy w obliczu wyzwań naszych czasów, na które nauka i religia nie potrafią udzielić już satysfakcjonujących odpowiedzi, powrót fatum jest czymś nieuchronnym. Z rzadko spotykaną śmiałością zachęca do podważania tego, co uchodzi za pewnik, szuka nieoczywistych ścieżek i – jak zwykle – nie unika niewygodnych pytań.

Suknia i sztalugi. Historie dawnych malarek, Piotr Oczko
Piotr Oczko wydobywa z cienia herstorie dawnych artystek. Pisze o przeszkodach, które musiały pokonać w drodze na malarski szczyt. O przytłoczeniu obowiązkami domowymi i przemocy seksualnej. Przygląda się uważnie ich autoportretom – w spojrzeniach mistrzyń szuka ich niepokojów, ambicji i zasłużonej dumy ze swojej twórczości. Uczy, jak czytać dawne malarstwo i pokazuje, że oświetla ono również nasze życie.

Przy pisaniu tego zostawienia korzystano z opisów zamieszczonych na stronach wydawnictw.